گیاهشناسی گندم

گیاهشناسی گندم

مقدمه

گندم گیاهی است یکساله، علفی و تک لپه از خانواده غلات [Poaceae] و جنس mucitirT و دارای گونه‌های بسیار زیادی است. ریشه‌های گندم افشان و سطحی‌اند و دارای ریشه‌های اصلی و فرعی می‌باشد. ریشه‌های بذری (شکل 1-1) در ناحیه‌ای نزدیک به گره سپر رشد می‌کنند و همراه با ریشه چه، سیستم ریشه اولیه یا ریشه‌های بذری را به وجود می‌آورند. ریشه‌های طوقه‌ای پس از استقرار طوقه در مکان نهایی خود، از گره‌های ساقه اصلی و گره های زیر خاک پنجه ها به وجود می‌آیند. ریشه‌های طوقه‌ای ضخیم‌تر از ریشه‌های بذری می‌باشند.

ریشه های بذری

ریشه‌های بذری (شکل 1-1) در ناحیه‌ای نزدیک به گره سپر رشد می‌کنند و همراه با ریشه چه، سیستم ریشه اولیه یا ریشه‌های بذری را به وجود می‌آورند. ریشه‌های طوقه‌ای پس از استقرار طوقه در مکان نهایی خود، از گره‌های ساقه اصلی و گره های زیر خاک پنجه ها به وجود می‌آیند. ریشه‌های طوقه‌ای ضخیم‌تر از ریشه‌های بذری می‌باشند. ریشه‌های طوقه‌ای در آغاز رشد و بسته به گره‌ای که از آن به وجود می‌آیند، کم و بیش به حالت افقی و تا فاصله 15 الی 20 سانتیمتری به اطراف یا در سمت فاصله ردیف‌های کاشت رشد می‌کنند، اما گسترش آنها در سمت بوته‌های مجاور کمتر است.

ریشه‌ها پس از تکمیل رشد کمی افقی و مایل، به طور عمودی و تا عمق 1 تا 2 متری در خاک‌های عمیق، نفوذ پذیر و مرطوب نفوذ می‌کنند. ریشه‌ها موجب جذب آب و مواد غذایی و تثبیت گیاه در خاک در مراحل مختلف رشدی شده و نسبت به افزایش سن و دوره رشد گیاه در خاک گسترش و توسعه می‌یابند.

ساقه گندم مانند تمام تیره غلات بندبند، توخالی و استوانه‌ای شکل است به طوری که شکل استوانه‌ای و وجود دسته‌های فیبر در آن موجب استحکام ساقه شده و این ویژگی تا حدودی ساقه را در مقابل ورس (خوابیدگی[1]) مقاوم می‌نماید (شکل 1-2).

علاوه بر ساقه اصلی اغلب ارقام گندم دارای ساقه های ثانویه هستند که اصطلاحاً پنجه نامیده می‌شود (شکل 1-3). محل گره‌ها در ساقه توپر و مغزدار می‌باشد. ساختمان گره‌ها نیز از طرف دیگر به استحکام ساقه کمک کرده و از ورس جلوگیری می‌نماید. ارتفاع، رنگ و ضخامت ساقه نیز در ارقام مختلف تغییر می‌نماید (شکل 1-4)

در شرایط محیطی مناسب، در گندم پاییزه 11 تا 15 برگ و در گندم بهاره 5 تا 7 برگ روی ساقه اصلی به وجود می‌آید. توزیع برگ‌ها بر روی ساقه به صورت مارپیچ است. هر برگ از دو قسمت نیام و تیغه باریک و بلند که به منزله پهنک برگ می‌باشد تشکیل شده است. طول پهنک برگ روی ساقه اصلی حدود 15 تا 20 سانتیمتر و عرض آن 5/0 تا 2 سانتیمتر متغیر است. پایین‌ترین برگ از بقیه کوتاه‌تر است و دارای پهنکی است که در هر طرف رگبرگ اصلی حدود 1 سانتیمتر عرض دارد و این عرض را تا طول زیادی حفظ می‌کند و رأس آن گرد است. در برگ‌های بالاتر به تدریج از عرض منطقه فوقانی پهنک کاسته می‌شود.

به طوری که برگ پرچم از حدود یک سوم طول قاعده شروع به باریک شدن می‌کند و نوک آن تیز است. اندازه برگ روی هر پنجه تابعی از درجه آن پنجه است. طول برگ‌ها از پایین به طرف بالا افزایش می‌یابد ولی از یک یا دو برگ زیر برگ پرچم شروع به کوتاه شدن می‌کنند. به طوری که برگ پرچم کوتاه‌ترین برگ است. اما عرض برگ‌ها از پایین ساقه به طرف بالا زیاد می‌شود. به طوری که برگ پرچم عریض‌ترین برگ در ساقه است. نیام که به منزله دمبرگ است ساقه را به صورت غلافی در بین دو گره در بر گرفته و به استحکام ساقه کمک می‌کند (شکل 1-5).

زبانک و گوشوارک در گندم

در حد فاصل برگ و دمبرگ زوایدی زبانه مانند به نام زبانک[Ligul] و گوشوارک[Stipule] وجود دارد (شکل 1-6). زبانک از محل اتصال برگ به دمبرگ خارج شده و حدود 2 میلیمتر طول دارد و شفاف و بی‌رنگ است. گوشوارک از دو زبانه تشکیل شده و قسمتی از ساقه را احاطه می کند و دارای کرک‌های ریزی می‌باشد. به هر حال، برگ‌های پایینی بوته تأمین کننده مواد غذایی مورد نیاز برای رشد ریشه، برگ‌های جدید و پنجه‌ها می باشند

گل‌‌آذین گندم به صورت یک سنبله انتهایی است. در هر سنبله پتانسیل فرم گیری 20 تا 30 سنبلچه وجود دارد. سنبلچه‌ها به صورت منفرد در هر گره و به صورت متناوب در دو سمت محور زیگزاگ سنبله توزیع شده‌اند (شکل 1-7).

در هر سنبلچه میانی پتانسیل تشکیل 8 تا 12 گل وجود دارد. در سنبلچه‌های پایینی و بالایی پتانسیل تشکیل شش تا هشت بنیان گل وجود دارد. گل‌ها بدون پایه بوده و به طور متناوب در دو سمت محور سنبلچه قرار گرفته اند. پایین‌ترین گل بزرگترین و بالغ‌ترین آنها است. در هر سنبلچه حداقل دو تا چهار گل و به ندرت تا شش گل به دانه قابل برداشت تبدیل می‌شود (شکل 1-8).

هر گلچه شامل یک مادگی یا تخمدان تک سلولی و سه پرچم است. سنبلچه توسط دو زائده مقعر به نام پوشه[Glume] پوشیده شده و در آن 3 تا 5 گل وجود دارد و هر گل توسط دو عضو به نام پوشینه[Glumelle] از اطراف احاطه گردیده است. بعلاوه در اطراف هر پرچم و مادگی سه زائده کوچک به نام پوشینک[Glimellule] وجود دارد (شکل 1-9).

دانه گندم مانند سایر غلات، یک میوه خشک ناشکوفا و تک دانه (گندمه) می‌باشد. دانه در گندم نان تقریباً تخم مرغی شکل و طول آن بسته به شرایط تولید، رقم و مکان در سنبله و سنبلچه بین 4 تا 10 میلیمتر و قطر آن 3 تا 5 میلیمتر است. دانه در سمت شکمی دارای شیار بین دو لَپ و در تمام طول می‌باشد. دانه گندم شامل پوسته میوه، پوسته حقیقی دانه، لایه خورش، اندوسپرم و جنین است (شکل 1-10).